مقدمه ای بر گیاهان دارویی

صرف نظر از اینکه گیاهان به عنوان منبع غذایی مورد استفاده انسان قرار می‌گیرند، بسیاری از آنها به عنوان ماده اولیه صنایع دیگر نیز کاربرد دارند. گیاهانی که جهت مصارف غذایی و تهیه روغن، کربوهیدرات و فیبر کشت می‌شوند، معمولا در سطوح زیادی تولید شده و بنابراین قیمت پایینی دارند. گیاهانی که دارای متابولیت های ثانویه هستند و به عنوان ماده اولیه صنایع تولید کننده ترکیبات شیمیایی خاص مورد استفاده قرار می‌گیرند، معمولا در سطوح کمتری تولید شده، بازارهای تجاری خاص و محدودتری داشته ولیکن قیمت و ارزش اقتصادی بالاتری دارند (Lubbe and Verpoorte, 2011).تقویت سیستم ایمنی بدن با قارچ ها

قدمت شناخت خواص دارویی گیاهان شاید بیرون از حافظه تاریخ ‌باشد. اطلاعات مربوط به اثرات و خواص دارویی گیاهان از زمان های بسیار دور بتدریج بدست آمده، سینه به سینه منتقل شده، بهطور ضمنی با آداب و سنن قومی نیز آمیخته شده و سرانجام با تلاش بسیار و به مدد تجربههای طولانی، اهم اثرات و خواص گیاهان دارویی در اختیار نسل معاصر قرار گرفته است. طبق برخی از شواهد مصریان و چینیها در زمره‌ی اولین جمعیتهای بشری هستند که فراتر از 27 قرن قبل از میلاد مسیح از داروهای گیاهی استفاده میکردند.

مردم یونان باستان به خواص برخی از گیاهان دارویی به خوبی واقف بودند، بقراط حکیم بنیانگذار طب یونان قدیم و شاگرد وی ارسطو و دیگران برای استفاده از گیاهان در درمان بیماریها ارزش زیادی قائل بودند.تقویت سیستم ایمنی بدن با قارچ ها دیوسکورید در قرن اول میلادی مجموعهای از 600 گیاه دارویی با ذکر خواص درمانی هر یک را تهیه و در کتاب خود به نام “پنج مقاله” به رشته تحریر درآورد. این کتاب بعدها سرآغاز بسیاری از مطالب علمی در زمینه گیاهان دارویی گردید. بهطوری که مثلا جالینوس پزشک نامی یونان در کارهای خود به کتاب دیوسکورید استناد کرده است.

در قرن هشتم تا دهم میلادی دانشمندان ایرانی چون ابوعلی سینا و محمدبن زکریای رازی به دانش درمان با گیاه رونق زیادی دادند و گیاهان متعددی را معرفی کردند و کتابهای معروفی چون “قانون” و “الحاوی” را به رشته تحریر درآوردند. در قرن سیزدهم ابن بیطار مطالعات فراوانی در مورد خواص دارویی گیاهان انجام داد و خصوصیات بیش از 1400 گیاه دارویی را در کتابی که از خود به جای گذاشته، آورده است (Omidbaigi, 1999).

پیشرفتهای اروپاییان در استفاده از گیاهان دارویی در قرن هفدهم و هجدهم میلادی ابعاد وسیعی یافت. از قرن نوزدهم کوششهای همه جانبهای در جهت استخراج مواد موثره از گیاهان دارویی آغاز شد و علل آن عدم دسترسی به منابع گیاهی، تغییرات مواد ثانویه گیاهان دارویی تحت تاثیر شرایط آب و هوایی مختلف، مشکل نگهداری گیاهان برای مدت طولانی و بالاخره حجم زیاد گیاهان بوده است. استفاده علمی از گیاهان همچنان در حال توسعه بود که در اواخر قرن نوزدهم به لحاظ پیشرفتهای روزافزون در علوم به خصوص علم شیمی و داروسازی، اولین استخراج مواد شیمیایی به منظور استفادههای دارویی انجام گرفت. داروهای شیمیایی به علت مقرون به صرفه بودن و تاثیر مشخص آنها بر بیماریها مطمئنتر تشخیص داده شدند.

با رواج داروهای شیمیایی، بهکارگیری گیاهان دارویی در حال فراموش شدن بود ولی در دهههای اخیر با پیدایش برخی مشکلات و طرح عوارض جانبی مواد شیمیایی، استفاده از داروهای گیاهی دوباره در اغلب نقاط جهان مورد توجه قرار گرفت. گرايش عمومی جوامع جهاني به استفاده از داروها و درمانهای گياهی و به طور كلی فرآورده‌های طبيعی به ويژه در طی سالهای اخير رو به افزايش بوده و مهمترين علل آن، اثبات اثرات مخرب و جانبی داروهای شيميايی از يك طرف و ايجاد آلودگيهای زيست محيطی كه كره زمين را تهديد مي‌كند از سوی دیگر میباشد. بيش از 60 درصد مردم آلمان و بلژيك و 74 درصد انگليسي ها تمايل به استفاده از داروهاي گياهی دارند.

ضمن اينكه طبق آمار سازمان بهداشت جهانی بالغ بر 80 درصد مردم جهان به ويژه در كشورهای در حال توسعه و نواحی فقير و دور افتاده عمدهترين نيازهای درمانی خود را از گياهان دارويی تأمين ميكنند. از سوی ديگر گياهان دارويی جزء ذخاير و منابع طبيعی هستند و بسياری از كشورها كم و بیش از يك چنين منبعی برخوردارند كه نوع، تعداد و تنوع گونه های گياهی بر اساس شرايط و موقعيت جغرافيايی هر منطقه متفاوت است. گیاهان دارويي در طیف وسیعی از صنايع آرایشی، بهداشتی و غذایی مورد استفاده قرار می‌گیرند. در كشور ما نيز كاربرد مواد موثره گياهان دارویی بسيار گسترده ميباشد به طوري كه ارزش كل واردات گياهان دارويي و مواد موثره آنها در سال 1386 برابر 85 ميليون دلار بوده كه اسانس ها با ارزش 59 ميليون دلار، بيشترين ميزان مواد موثره وارد شده به كشور بوده اند (Gheibi et al., 2007). تقویت سیستم ایمنی بدن با قارچ ها

آلمان شاهراه و قطب تجارت گیاهان دارویی در اروپا است. مهمترین کشورهای صادر کننده گیاهان دارویی به آلمان عبارتند از بلغارستان، لهستان و مجارستان. البته هند، سودان، شیلی و مصر نیز صادرات قابل توجهی به این کشور دارند. شهر هامبورگ در آلمان مرکز اصلی تجارت گیاهان دارویی است. ایالات متحده قطب تجارت گیاهان دارویی در قاره آمریکا است. مهمترین کشورهای صادرکننده به ایالات متحده عبارتند از: هند، چین، مکزیک و مصر. هنگ کنگ قطب تجارت گیاهان دارویی در قاره آسیا است.

البته از زمانی که این کشور به چین ملحق شده است (از سال 1997 میلادی) میزان اهمیت اش در تجارت گیاهان دارویی کمتر شده و چین در حال سبقت گرفتن از آن است. کشورهای ژاپن، آمریکا، کره جنوبی و آلمان در صدر کشورهای فرآوری کننده گیاهان دارویی و دارای بیشترین واردات خالص می‌باشند. کشورهای چین، هند، بلغارستان، مکزیک، شیلی، مصر و مراکش در صدر کشورهای منبع گیاهان دارویی قرار دارند (Lubbe and Verpoorte, 2011).

Gheibi, F., Khanjanzadeh, B. and Mohebbi, A. 2007. Instructions of preparing and planting of medicinal plants (pp. (in Farsi)): Office of forest resources, Forests and Rangelands Organization.

Lubbe, A. and Verpoorte, R. 2011. Cultivation of medicinal and aromatic plants for specialty industrial materials. Industrial Crops and Products.

Omidbaigi, R. 1999. Study on chemotypes of Iranian wild grown chamomile (Matricaria recutita) and its comparison with ameliorate types. Journal of Agriculture Science and Technology, 1: 45-53 (in Farsi).

منبع: